โลหิตํ กิรติ วิกฺขิปติ อิโต จิโต จ ปคฺฆรตีติ โลหิตกํฯ ปคฺฆริตโลหิตมกฺขิตสฺส ฉวสรีรสฺเสตมธิวจนํฯ

ปุฬวา วุจฺจนฺติ กิมโย, ปุฬเว กิรตีติ ปุฬวกํฯ กิมิปริปุณฺณสฺส ฉวสรีรสฺเสตมธิวจนํฯ

อฏฺฐิเยว อฏฺฐิกํฯ ปฏิกฺกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ อฏฺฐีติ อฏฺฐิกํฯ อฏฺฐิสงฺขลิกายปิ เอกฏฺฐิกสฺสเปตมธิวจนํฯ อิมานิ จ ปน อุทฺธุมาตกาทีนิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนนิมิตฺตานมฺปิ นิมิตฺเตสุ ปฏิลทฺธชฺฌานานมฺเปตาเนว นามานิฯ

อุทฺธุมาตกกมฺมฏฺฐานํ

[103] ตตฺถ อุทฺธุมาตกสรีเร อุทฺธุมาตกนิมิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา อุทฺธุมาตกสงฺขาตํ ฌานํ ภาเวตุกาเมน โยคินา ปถวีกสิเณ วุตฺตนเยเนว วุตฺตปฺปการํ อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคเหตพฺพํฯ เตนสฺส กมฺมฏฺฐานํ กเถนฺเตน อสุภนิมิตฺตตฺถาย คมนวิธานํ, สมนฺตา นิมิตฺตุปลกฺขณํ, เอกาทสวิเธน นิมิตฺตคฺคาโห, คตาคตมคฺคปจฺจเวกฺขณนฺติ เอวํ อปฺปนาวิธานปริโยสานํ สพฺพํ กเถตพฺพํฯ เตนาปิ สพฺพํ สาธุกํ อุคฺคเหตฺวา ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการํ เสนาสนํ อุปคนฺตฺวา อุทฺธุมาตกนิมิตฺตํ ปริเยสนฺเตน วิหาตพฺพํฯ

[104] เอวํ วิหรนฺเตน จ อสุกสฺมิํ นาม คามทฺวาเร วา อฏวิมุเข วา ปนฺเถ วา ปพฺพตปาเท วา รุกฺขมูเล วา สุสาเน วา อุทฺธุมาตกสรีรํ นิกฺขิตฺตนฺติ กเถนฺตานํ วจนํ สุตฺวาปิ น ตาวเทว อติตฺเถน ปกฺขนฺทนฺเตน วิย คนฺตพฺพํฯ กสฺมา? อสุภํ หิ นาเมตํ วาฬมิคาธิฏฺฐิตมฺปิ อมนุสฺสาธิฏฺฐิตมฺปิ โหติฯ ตตฺรสฺส ชีวิตนฺตราโยปิ สิยาฯ คมนมคฺโค วา ปเนตฺถ คามทฺวาเรน วา นหานติตฺเถน วา เกทารโกฏิยา วา โหติฯ ตตฺถ วิสภาครูปํ อาปาถมาคจฺฉติ, ตเทว วา สรีรํ วิสภาคํ โหติฯ ปุริสสฺส หิ อิตฺถิสรีรํ อิตฺถิยา จ ปุริสสรีรํ วิสภาคํ, ตเทตํ อธุนามตํ สุภโตปิ อุปฏฺฐาติ, เตนสฺส พฺรหฺมจริยนฺตราโยปิ สิยาฯ สเจ ปน ‘‘นยิทํ มาทิสสฺส ภาริย’’นฺติ อตฺตานํ ตกฺกยติ, เอวํ ตกฺกยมาเนน คนฺตพฺพํฯ

[105] คจฺฉนฺเตน จ สงฺฆตฺเถรสฺส วา อญฺญตรสฺส วา อภิญฺญาตสฺส ภิกฺขุโน กเถตฺวา คนฺตพฺพํฯ กสฺมา? สเจ หิสฺส สุสาเน อมนุสฺสสีหพฺยคฺฆาทีนํ รูปสทฺทาทิอนิฏฺฐารมฺมณาภิภูตสฺส องฺคปจฺจงฺคานิ วา ปเวเธนฺติ, ภุตฺตํ วา น ปริสณฺฐาติ, อญฺโญ วา อาพาโธ โหติฯ อถสฺส โส วิหาเร ปตฺตจีวรํ สุรกฺขิตํ กริสฺสติฯ ทหเร วา สามเณเร วา ปหิณิตฺวา ตํ ภิกฺขุํ ปฏิชคฺคิสฺสติฯ อปิจ สุสานํ นาม นิราสงฺกฏฺฐานนฺติ มญฺญมานา กตกมฺมาปิ อกตกมฺมาปิ โจรา สโมสรนฺติฯ เต มนุสฺเสหิ อนุพทฺธา ภิกฺขุสฺส สมีเป ภณฺฑกํ ฉฑฺเฑตฺวาปิ ปลายนฺติฯ มนุสฺสา ‘‘สโหฑฺฒํ โจรํ อทฺทสามา’’ติ ภิกฺขุํ คเหตฺวา วิเหเฐนฺติฯ อถสฺส โส ‘‘มา อิมํ วิเหฐยิตฺถ, มมายํ กเถตฺวา อิมินา นาม กมฺเมน คโต’’ติ เต มนุสฺเส สญฺญาเปตฺวา โสตฺถิภาวํ กริสฺสติฯ อยํ อานิสํโส กเถตฺวา คมเนฯ ตสฺมา วุตฺตปฺปการสฺส ภิกฺขุโน กเถตฺวา อสุภนิมิตฺตทสฺสเน สญฺชาตาภิลาเสน ยถานาม ขตฺติโย อภิเสกฏฺฐานํ, ยชมาโน ยญฺญสาลํ, อธโน วา ปน นิธิฏฺฐานํ ปีติโสมนสฺสชาโต คจฺฉติ, เอวํ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวา อฏฺฐกถาสุ วุตฺเตน วิธินา คนฺตพฺพํฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อุทฺธุมาตกํ อสุภนิมิตฺตํ อุคฺคณฺหนฺโต เอโก อทุติโย คจฺฉติ อุปฏฺฐิตาย สติยา อสมฺมุฏฺฐาย อนฺโตคเตหิ อินฺทฺริเยหิ อพหิคเตน มานเสน คตาคตมคฺคํ ปจฺจเวกฺขมาโนฯ ยสฺมิํ ปเทเส อุทฺธุมาตกํ อสุภนิมิตฺตํ นิกฺขิตฺตํ โหติ, ตสฺมิํ ปเทเส ปาสาณํ วา วมฺมิกํ วา รุกฺขํ วา คจฺฉํ วา ลตํ วา สนิมิตฺตํ กโรติ, สารมฺมณํ กโรติฯ สนิมิตฺตํ กตฺวา สารมฺมณํ กตฺวา อุทฺธุมาตกํ อสุภนิมิตฺตํ สภาวภาวโต อุปลกฺเขติ, วณฺณโตปิ ลิงฺคโตปิ สณฺฐานโตปิ ทิสโตปิ โอกาสโตปิ ปริจฺเฉทโตปิ สนฺธิโต วิวรโต นินฺนโต ถลโต สมนฺตโตฯ โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กโรติ , สูปธาริตํ อุปธาเรติ, สุววตฺถิตํ ววตฺถเปติฯ

โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กตฺวา สูปธาริตํ อุปธาเรตฺวา สุววตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา เอโก อทุติโย คจฺฉติ อุปฏฺฐิตาย สติยา อสมฺมุฏฺฐาย อนฺโตคเตหิ อินฺทฺริเยหิ อพหิคเตน มานเสน คตาคตมคฺคํ ปจฺจเวกฺขมาโนฯ โส จงฺกมนฺโตปิ ตพฺภาคิยญฺเญว จงฺกมํ อธิฏฺฐาติฯ นิสีทนฺโตปิ ตพฺภาคิยญฺเญว อาสนํ ปญฺญเปติฯ

‘‘สมนฺตา นิมิตฺตุปลกฺขณา กิมตฺถิยา กิมานิสํสาติ? สมนฺตา นิมิตฺตุปลกฺขณา อสมฺโมหตฺถา อสมฺโมหานิสํสาฯ เอกาทสวิเธน นิมิตฺตคฺคาโห กิมตฺถิโย กิมานิสํโสติ? เอกาทสวิเธน นิมิตฺตคฺคาโห อุปนิพนฺธนตฺโถ อุปนิพนฺธนานิสํโสฯ คตาคตมคฺคปจฺจเวกฺขณา กิมตฺถิยา กิมานิสํสาติ? คตาคตมคฺคปจฺจเวกฺขณา วีถิสมฺปฏิปาทนตฺถา วีถิสมฺปฏิปาทนานิสํสาฯ

‘‘โส อานิสํสทสฺสาวี รตนสญฺญี หุตฺวา จิตฺตีการํ อุปฏฺฐเปตฺวา สมฺปิยายมาโน ตสฺมิํ อารมฺมเณ จิตฺตํ อุปนิพนฺธติ ‘อทฺธา อิมาย ปฏิปทาย ชรามรณมฺหา ปริมุจฺจิสฺสามี’ติฯ โส วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ ตสฺสาธิคตํ โหติ รูปาวจรํ ปฐมํ ฌานํ ทิพฺโพ จ วิหาโร ภาวนามยญฺจ ปุญฺญกิริยวตฺถุ’’นฺติฯ

[106] ตสฺมา โย จิตฺตสญฺญตฺตตฺถาย สิวถิกทสฺสนํ คจฺฉติ, โส ฆณฺฑิํ ปหริตฺวา คณํ สนฺนิปาเตตฺวาปิ คจฺฉตุฯ กมฺมฏฺฐานสีเสน ปน คจฺฉนฺเตน เอกเกน อทุติเยน มูลกมฺมฏฺฐานํ อวิสฺสชฺเชตฺวา ตํ มนสิกโรนฺเตเนว สุสาเน โสณาทิปริสฺสยวิโนทนตฺถํ กตฺตรทณฺฑํ วา ยฏฺฐิํ วา คเหตฺวา, สูปฏฺฐิต ภาวสมฺปาทเนน อสมฺมุฏฺฐํ สติํ กตฺวา, มนจฺฉฏฺฐานญฺจ อินฺทฺริยานํ อนฺโตคตภาวสมฺปาทนโต อพหิคตมเนน หุตฺวา คนฺตพฺพํฯ

วิหารโต นิกฺขมนฺเตเนว อสุกทิสาย อสุกทฺวาเรน นิกฺขนฺโตมฺหีติ ทฺวารํ สลฺลกฺเขตพฺพํฯ ตโต เยน มคฺเคน คจฺฉติ, โส มคฺโค ววตฺถเปตพฺโพ, อยํ มคฺโค ปาจินทิสาภิมุโข วา คจฺฉติ, ปจฺฉิมอุตฺตรทกฺขิณทิสาภิมุโข วา วิทิสาภิมุโขวาติฯ

อิมสฺมิํ ปน ฐาเน วามโต คจฺฉติ, อิมสฺมิํ ฐาเน ทกฺขิณโต, อิมสฺมิํ จสฺส ฐาเน ปาสาโณ , อิมสฺมิํ วมฺมิโก, อิมสฺมิํ รุกฺโข, อิมสฺมิํ คจฺโฉ, อิมสฺมิํ ลตาติฯ เอวํ คมนมคฺคํ ววตฺถเปนฺเตน นิมิตฺตฏฺฐานํ คนฺตพฺพํฯ โน จ โข ปฏิวาตํฯ ปฏิวาตํ คจฺฉนฺตสฺส หิ กุณปคนฺโธ ฆานํ ปหริตฺวา มตฺถลุงฺคํ วา สงฺโขเภยฺย, อาหารํ วา ฉฑฺฑาเปยฺย, วิปฺปฏิสารํ วา ชเนยฺย ‘‘อีทิสํ นาม กุณปฏฺฐานํ อาคโตมฺหี’’ติฯ ตสฺมา ปฏิวาตํ วชฺเชตฺวา อนุวาตํ คนฺตพฺพํฯ สเจ อนุวาตมคฺเคน น สกฺกา โหติ คนฺตุํ, อนฺตรา ปพฺพโต วา ปปาโต วา ปาสาโณ วา วติ วา กณฺฏกฏฺฐานํ วา อุทกํ วา จิกฺขลฺลํ วา โหติ, จีวรกณฺเณน นาสํ ปิทหิตฺวา คนฺตพฺพํฯ อิทมสฺส คมนวตฺตํฯ

[107] เอวํ คเตน ปน น ตาว อสุภนิมิตฺตํ โอโลเกตพฺพํฯ ทิสา ววตฺถเปตพฺพาฯ เอกสฺมิํ หิ ทิสาภาเค ฐิตสฺส อารมฺมณญฺจ น วิภูตํ หุตฺวา ขายติ, จิตฺตญฺจ น กมฺมนิยํ โหติฯ ตสฺมา ตํ วชฺเชตฺวา ยตฺถ ฐิตสฺส อารมฺมณญฺจ วิภูตํ หุตฺวา ขายติ, จิตฺตญฺจ กมฺมนิยํ โหติ, ตตฺถ ฐาตพฺพํฯ ปฏิวาตานุวาตญฺจ ปหาตพฺพํฯ ปฏิวาเต ฐิตสฺส หิ กุณปคนฺเธน อุพฺพาฬฺหสฺส จิตฺตํ วิธาวติฯ อนุวาเต ฐิตสฺส สเจ ตตฺถ อธิวตฺถา อมนุสฺสา โหนฺติ, เต กุชฺฌิตฺวา อนตฺถํ กโรนฺติฯ ตสฺมา อีสกํ อุกฺกมฺม นาติอนุวาเต ฐาตพฺพํฯ เอวํ ติฏฺฐมาเนนาปิ นาติทูเร นาจฺจาสนฺเน นานุปาทํ นานุสีสํ ฐาตพฺพํฯ อติทูเร ฐิตสฺส หิ อารมฺมณํ อวิภูตํ โหติฯ อจฺจาสนฺเน ภยมุปฺปชฺชติฯ อนุปาทํ วา อนุสีสํ วา ฐิตสฺส สพฺพํ อสุภํ สมํ น ปญฺญายติฯ ตสฺมา นาติทูเร นาจฺจาสนฺเน โอโลเกนฺตสฺส ผาสุกฏฺฐาเน สรีรเวมชฺฌภาเค ฐาตพฺพํฯ

[108] เอวํ ฐิเตน ‘‘ตสฺมิํ ปเทเส ปาสาณํ วา…เป.… ลตํ วา สนิมิตฺตํ กโรตี’’ติ เอวํ วุตฺตานิ สมนฺตา นิมิตฺตานิ อุปลกฺเขตพฺพานิฯ ตตฺริทํ อุปลกฺขณวิธานํ, สเจ ตสฺส นิมิตฺตสฺส สมนฺตา จกฺขุปเถ ปาสาโณ โหติ, โส ‘‘อยํ ปาสาโณ อุจฺโจ วา นีโจ วา ขุทฺทโก วา มหนฺโต วา ตมฺโพ วา กาโฬ วา เสโต วา ทีโฆ วา ปริมณฺฑโล วา’’ติ ววตฺถเปตพฺโพฯ ตโต ‘‘อิมสฺมิํ นาม โอกาเส อยํ ปาสาโณ อิทํ อสุภนิมิตฺตํ, อิทํ อสุภนิมิตฺตํ อยํ ปาสาโณ’’ติ สลฺลกฺเขตพฺพํฯ

สเจ วมฺมิโก โหติ, โสปิ ‘‘อุจฺโจ วา นีโจ วา ขุทฺทโก วา มหนฺโต วา ตมฺโพ วา กาโฬ วา เสโต วา ทีโฆ วา ปริมณฺฑโล วา’’ติ ววตฺถเปตพฺโพฯ ตโต ‘‘อิมสฺมิํ นาม โอกาเส อยํ วมฺมิโก อิทํ อสุภนิมิตฺต’’นฺติ สลฺลกฺเขตพฺพํฯ สเจ รุกฺโข โหติ, โสปิ ‘‘อสฺสตฺโถ วา นิคฺโรโธ วา กจฺฉโก วา กปีตโน วา อุจฺโจ วา นีโจ วา ขุทฺทโก วา มหนฺโต วา ตมฺโพ วา กาโฬ วา เสโต วา’’ติ ววตฺถเปตพฺโพฯ ตโต ‘‘อิมสฺมิํ นาม โอกาเส อยํ รุกฺโข อิทํ อสุภนิมิตฺต’’นฺติ สลฺลกฺเขตพฺพํฯ สเจ คจฺโฉ โหติ, โสปิ ‘‘สินฺทิวา กรมนฺโท วา กณวีโร วา กุรณฺฑโก วา อุจฺโจ วา นีโจ วา ขุทฺทโก วา มหนฺโต วา’’ติ ววตฺถเปตพฺโพฯ ตโต ‘‘อิมสฺมิํ นาม โอกาเส อยํ คจฺโฉ อิทํ อสุภนิมิตฺต’’นฺติ สลฺลกฺเขตพฺพํฯ สเจ ลตา โหติ, สาปิ ‘‘ลาพุ วา กุมฺภณฺฑี วา สามา วา กาฬวลฺลิ วา ปูติลตา วา’’ติ ววตฺถเปตพฺพาฯ ตโต ‘‘อิมสฺมิํ นาม โอกาเส อยํ ลตา อิทํ อสุภนิมิตฺตํ, อิทํ อสุภนิมิตฺตํ อยํ ลตา’’ติ สลฺลกฺเขตพฺพํฯ

[109] ยํ ปน วุตฺตํ สนิมิตฺตํ กโรติ สารมฺมณํ กโรตีติ, ตํ อิเธว อนฺโตคธํฯ ปุนปฺปุนํ ววตฺถเปนฺโต หิ สนิมิตฺตํ กโรติ นามฯ อยํ ปาสาโณ อิทํ อสุภนิมิตฺตํ, อิทํ อสุภนิมิตฺตํ อยํ ปาสาโณติ เอวํ ทฺเว ทฺเว สมาเสตฺวา สมาเสตฺวา ววตฺถเปนฺโต สารมฺมณํ กโรติ นามฯ

เอวํ สนิมิตฺตํ สารมฺมณญฺจ กตฺวา ปน สภาวภาวโต ววตฺถเปตีติ วุตฺตตฺตา ยฺวาสฺส สภาวภาโว อนญฺญสาธารโณ อตฺตนิโย อุทฺธุมาตกภาโว, เตน มนสิกาตพฺพํฯ วณิตํ อุทฺธุมาตกนฺติ เอวํ สภาเวน สรเสน ววตฺถเปตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

[110] เอวํ ววตฺถเปตฺวา วณฺณโตปิ ลิงฺคโตปิ สณฺฐานโตปิ ทิสโตปิ โอกาสโตปิ ปริจฺเฉทโตปีติ ฉพฺพิเธน นิมิตฺตํ คเหตพฺพํฯ กถํ? เตน หิ โยคินา อิทํ สรีรํ กาฬสฺส วา โอทาตสฺส วา มงฺคุรจฺฉวิโน วาติ วณฺณโต ววตฺถเปตพฺพํฯ ลิงฺคโต ปน อิตฺถิลิงฺคํ วา ปุริสลิงฺคํ วาติ อววตฺถเปตฺวา ปฐมวเย วา มชฺฌิมวเย วา ปจฺฉิมวเย วา ฐิตสฺส อิทํ สรีรนฺติ ววตฺถเปตพฺพํฯ

สณฺฐานโต อุทฺธุมาตกสฺส สณฺฐานวเสเนว อิทมสฺส สีสสณฺฐานํ, อิทํ คีวาสณฺฐานํ, อิทํ หตฺถสณฺฐานํ, อิทํ อุทรสณฺฐานํ, อิทํ นาภิสณฺฐานํ, อิทํ กฏิสณฺฐานํ, อิทํ อูรุสณฺฐานํ, อิทํ ชงฺฆาสณฺฐานํ, อิทํ ปาทสณฺฐานนฺติ ววตฺถเปตพฺพํฯ ทิสโต ปน อิมสฺมิํ สรีเร ทฺเว ทิสา นาภิยา อโธ เหฏฺฐิมทิสา อุทฺธํ อุปริมทิสาติ ววตฺถเปตพฺพํฯ อถ วา อหํ อิมิสฺสา ทิสาย ฐิโต อสุภนิมิตฺตํ อิมิสฺสาติ ววตฺถเปตพฺพํฯ โอกาสโต ปน อิมสฺมิํ นาม โอกาเส หตฺถา, อิมสฺมิํ ปาทา, อิมสฺมิํ สีสํ, อิมสฺมิํ มชฺฌิมกาโย ฐิโตติ ววตฺถเปตพฺพํฯ อถ วา อหํ อิมสฺมิํ โอกาเส ฐิโต อสุภนิมิตฺตํ อิมสฺมินฺติ ววตฺถเปตพฺพํฯ ปริจฺเฉทโต อิทํ สรีรํ อโธ ปาทตเลน อุปริ เกสมตฺถเกน ติริยํ ตเจน ปริจฺฉินฺนํ, ยถาปริจฺฉินฺเน จ ฐาเน ทฺวตฺติํสกุณปภริตเมวาติ ววตฺถเปตพฺพํฯ อถ วา อยมสฺส หตฺถปริจฺเฉโท, อยํ ปาทปริจฺเฉโท, อยํ สีสปริจฺเฉโท, อยํ มชฺฌิมกายปริจฺเฉโทติ ววตฺถเปตพฺพํฯ ยตฺตกํ วา ปน ฐานํ คณฺหติ, ตตฺตกเมว อิทํ อีทิสํ อุทฺธุมาตกนฺติ ปริจฺฉินฺทิตพฺพํฯ ปุริสสฺส ปน อิตฺถิสรีรํ อิตฺถิยา วา ปุริสสรีรํ น วฏฺฏติฯ วิสภาเค สรีเร อารมฺมณํ น อุปฏฺฐาติ, วิปฺผนฺทนสฺเสว ปจฺจโย โหติฯ ‘‘อุคฺฆาฏิตาปิ หิ อิตฺถี ปุริสสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐตี’’ติ (อ. นิ. 5.55) มชฺฌิมฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ตสฺมา สภาคสรีเรเยว เอวํ ฉพฺพิเธน นิมิตฺตํ คณฺหิตพฺพํฯ

[111] โย ปน ปุริมพุทฺธานํ สนฺติเก อาเสวิตกมฺมฏฺฐาโน ปริหตธุตงฺโค ปริมทฺทิตมหาภูโต ปริคฺคหิตสงฺขาโร ววตฺถาปิตนามรูโป อุคฺฆาฏิตสตฺตสญฺโญ กตสมณธมฺโม วาสิตวาสโน ภาวิตภาวโน สพีโช ญาณุตฺตโร อปฺปกิเลโส กุลปุตฺโต, ตสฺส โอโลกิโตโลกิตฏฺฐาเนเยว ปฏิภาคนิมิตฺตํ อุปฏฺฐาติฯ โน เจ เอวํ อุปฏฺฐาติ, อเถวํ ฉพฺพิเธน นิมิตฺตํ คณฺหโต อุปฏฺฐาติฯ ยสฺส ปน เอวมฺปิ น อุปฏฺฐาติ, เตน สนฺธิโต วิวรโต นินฺนโต ถลโต สมนฺตโตติ ปุนปิ ปญฺจวิเธน นิมิตฺตํ คเหตพฺพํฯ

[112] ตตฺถ สนฺธิโตติ อสีติสตสนฺธิโตฯ อุทฺธุมาตเก ปน กถํ อสีติสตสนฺธโย ววตฺถเปสฺสติฯ

ตสฺมาเนน ตโย ทกฺขิณหตฺถสนฺธี, ตโย วามหตฺถสนฺธี, ตโย ทกฺขิณปาทสนฺธี, ตโย วามปาทสนฺธี , เอโก คีวสนฺธิ, เอโก กฏิสนฺธีติ เอวํ จุทฺทสมหาสนฺธิวเสน สนฺธิโต ววตฺถเปตพฺพํฯ วิวรโตติ วิวรํ นาม หตฺถนฺตรํ ปาทนฺตรํ อุทรนฺตรํ กณฺณนฺตรนฺติ เอวํ วิวรโต ววตฺถเปตพฺพํฯ อกฺขีนมฺปิ นิมฺมีลิตภาโว วา อุมฺมีลิตภาโว วา มุขสฺส จ ปิหิตภาโว วา วิวฏภาโว วา ววตฺถเปตพฺโพฯ นินฺนโตติ ยํ สรีเร นินฺนฏฺฐานํ อกฺขิกูโป วา อนฺโตมุขํ วา คลวาฏโก วา, ตํ ววตฺถเปตพฺพํฯ อถ วา อหํ นินฺเน ฐิโต สรีรํ อุนฺนเตติ ววตฺถเปตพฺพํฯ ถลโตติ ยํ สรีเร อุนฺนตฏฺฐานํ ชณฺณุกํ วา อุโร วา นลาฏํ วา, ตํ ววตฺถเปตพฺพํฯ อถ วา อหํ ถเล ฐิโต สรีรํ นินฺเนติ ววตฺถเปตพฺพํฯ สมนฺตโตติ สพฺพํ สรีรํ สมนฺตโต ววตฺถเปตพฺพํฯ สกลสรีเร ญาณํ จาเรตฺวา ยํ ฐานํ วิภูตํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ, ตตฺถ ‘‘อุทฺธุมาตกํ อุทฺธุมาตก’’นฺติ จิตฺตํ ฐเปตพฺพํฯ สเจ เอวมฺปิ น อุปฏฺฐาติ, อุทรปริโยสานํ อติเรกํ อุทฺธุมาตกํ โหติ, ตตฺถ ‘‘อุทฺธุมาตกํ อุทฺธุมาตก’’นฺติ จิตฺตํ ฐเปตพฺพํฯ

[113] อิทานิ ‘‘โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กโรตี’’ติอาทีสุ อยํ วินิจฺฉยกถา –

เตน โยคินา ตสฺมิํ สรีเร ยถาวุตฺตนิมิตฺตคฺคาหวเสน สุฏฺฐุ นิมิตฺตํ คณฺหิตพฺพํฯ สติํ สูปฏฺฐิตํ กตฺวา อาวชฺชิตพฺพํฯ เอวํ ปุนปฺปุนํ กโรนฺเตน สาธุกํ อุปธาเรตพฺพญฺเจว ววตฺถเปตพฺพญฺจฯ สรีรโต นาติทูเร นาจฺจาสนฺเน ปเทเส ฐิเตน วา นิสินฺเนน วา จกฺขุํ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกตฺวา นิมิตฺตํ คณฺหิตพฺพํฯ ‘‘อุทฺธุมาตกปฏิกฺกูลํ อุทฺธุมาตกปฏิกฺกูล’’นฺติ สตกฺขตฺตุํ สหสฺสกฺขตฺตุํ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกตพฺพํ, นิมฺมีเลตฺวา อาวชฺชิตพฺพํฯ เอวํ ปุนปฺปุนํ กโรนฺตสฺส อุคฺคหนิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ โหติฯ กทา สุคฺคหิตํ โหติ? ยทา อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกนฺตสฺส นิมฺมีเลตฺวา อาวชฺเชนฺตสฺส จ เอกสทิสํ หุตฺวา อาปาถมาคจฺฉติ, ตทา สุคฺคหิตํ นาม โหติฯ

โส ตํ นิมิตฺตํ เอวํ สุคฺคหิตํ กตฺวา สูปธาริตํ อุปธาเรตฺวา สุววตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา สเจ ตตฺเถว ภาวนาปริโยสานํ ปตฺตุํ น สกฺโกติ, อถาเนน อาคมนกาเล วุตฺตนเยเนว เอกเกน อทุติเยน ตเทว กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺเตน สูปฏฺฐิตํ สติํ กตฺวา อนฺโตคเตหิ อินฺทฺริเยหิ อพหิคเตน มานเสน อตฺตโน เสนาสนเมว คนฺตพฺพํฯ

สุสานา นิกฺขมนฺเตเนว จ อาคมนมคฺโค ววตฺถเปตพฺโพ, เยน มคฺเคน นิกฺขนฺโตสฺมิ, อยํ มคฺโค ปาจีนทิสาภิมุโข วา คจฺฉติ, ปจฺฉิมอุตฺตรทกฺขิณทิสาภิมุโข วา คจฺฉติ, วิทิสาภิมุโข วา คจฺฉติฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน วามโต คจฺฉติ, อิมสฺมิํ ทกฺขิณโต, อิมสฺมิํ จสฺส ฐาเน ปาสาโณ, อิมสฺมิํ วมฺมิโก, อิมสฺมิํ รุกฺโข, อิมสฺมิํ คจฺโฉ, อิมสฺมิํ ลตาติ เอวํ อาคมนมคฺคํ ววตฺถเปตฺวา อาคเตน จงฺกมนฺเตนาปิ ตพฺภาคิโยว จงฺกโม อธิฏฺฐาตพฺโพ, อสุภนิมิตฺตทิสาภิมุเข ภูมิปฺปเทเส จงฺกมิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ นิสีทนฺเตน อาสนมฺปิ ตพฺภาคิยเมว ปญฺญเปตพฺพํฯ สเจ ปน ตสฺสํ ทิสายํ โสพฺโภ วา ปปาโต วา รุกฺโข วา วติ วา กลลํ วา โหติ, น สกฺกา ตํทิสาภิมุเข ภูมิปฺปเทเส จงฺกมิตุํ, อาสนมฺปิ อโนกาสตฺตา น สกฺกา ปญฺญเปตุํฯ ตํ ทิสํ อนปโลเกนฺเตนาปิ โอกาสานุรูเป ฐาเน จงฺกมิตพฺพญฺเจว นิสีทิตพฺพญฺจฯ จิตฺตํ ปน ตํทิสาภิมุขํเยว กาตพฺพํฯ

[114] อิทานิ ‘‘สมนฺตา นิมิตฺตุปลกฺขณา กิมตฺถิยา’’ติอาทิปญฺหานํ ‘‘อสมฺโมหตฺถา’’ติอาทิวิสฺสชฺชเน อยํ อธิปฺปาโยฯ ยสฺส หิ อเวลายํ อุทฺธุมาตกนิมิตฺตฏฺฐานํ คนฺตฺวา สมนฺตา นิมิตฺตุปลกฺขณํ กตฺวา นิมิตฺตคฺคหณตฺถํ จกฺขุํ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกนฺตสฺเสว ตํ มตสรีรํ อุฏฺฐหิตฺวา ฐิตํ วิย อชฺโฌตฺถรมานํ วิย อนุพนฺธมานํ วิย จ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ, โส ตํ พีภจฺฉํ เภรวารมฺมณํ ทิสฺวา วิกฺขิตฺตจิตฺโต อุมฺมตฺตโก วิย โหติ, ภยํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํสํ ปาปุณาติฯ ปาฬิยํ หิ วิภตฺตอฏฺฐติํสารมฺมเณสุ อญฺญํ เอวรูปํ เภรวารมฺมณํ นาม นตฺถิฯ อิมสฺมิํ หิ กมฺมฏฺฐาเน ฌานวิพฺภนฺตโก นาม โหติฯ กสฺมา? อติเภรวตฺตา กมฺมฏฺฐานสฺสฯ ตสฺมา เตน โยคินา สนฺถมฺเภตฺวา สติํ สูปฏฺฐิตํ กตฺวา มตสรีรํ อุฏฺฐหิตฺวา อนุพนฺธนกํ นาม นตฺถิฯ สเจ หิ โส ‘‘เอตสฺส สมีเป ฐิโต ปาสาโณ วา ลตา วา อาคจฺเฉยฺย, สรีรมฺปิ อาคจฺเฉยฺยฯ ยถา ปน โส ปาสาโณ วา ลตา วา นาคจฺฉติ, เอวํ สรีรมฺปิ นาคจฺฉติฯ

อยํ ปน ตุยฺหํ อุปฏฺฐานากาโร สญฺญโช สญฺญาสมฺภโว, กมฺมฏฺฐานํ เต อชฺช อุปฏฺฐิตํ, มา ภายิ ภิกฺขู’’ติ ตาสํ วิโนเทตฺวา หาสํ อุปฺปาเทตฺวา ตสฺมิํ นิมิตฺเต จิตฺตํ สญฺจราเปตพฺพํฯ เอวํ วิเสสมธิคจฺฉติฯ อิทเมตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สมนฺตา นิมิตฺตุปลกฺขณา อสมฺโมหตฺถา’’ติฯ

เอกาทสวิเธน ปน นิมิตฺตคฺคาหํ สมฺปาเทนฺโต กมฺมฏฺฐานํ อุปนิพนฺธติฯ ตสฺส หิ จกฺขูนิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลกนปจฺจยา อุคฺคหนิมิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ตสฺมิํ มานสํ จาเรนฺตสฺส ปฏิภาคนิมิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ตตฺถ มานสํ จาเรนฺโต อปฺปนํ ปาปุณาติฯ อปฺปนายํ ฐตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต อรหตฺตํ สจฺฉิกโรติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอกาทสวิเธน นิมิตฺตคฺคาโห อุปนิพนฺธนตฺโถ’’ติฯ

[115] คตาคตมคฺคปจฺจเวกฺขณา วีถิสมฺปฏิปาทนตฺถาติ เอตฺถ ปน ยา คตมคฺคสฺส จ อาคตมคฺคสฺส จ ปจฺจเวกฺขณา วุตฺตา, สา กมฺมฏฺฐานวีถิยา สมฺปฏิปาทนตฺถาติ อตฺโถฯ สเจ หิ อิมํ ภิกฺขุํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อาคจฺฉนฺตํ อนฺตรามคฺเค เกจิ อชฺช, ภนฺเต, กติมีติ ทิวสํ วา ปุจฺฉนฺติ, ปญฺหํ วา ปุจฺฉนฺติ, ปฏิสนฺถารํ วา กโรนฺติ, อหํ กมฺมฏฺฐานิโกติ ตุณฺหีภูเตน คนฺตุํ น วฏฺฏติฯ ทิวโส กเถตพฺโพ, ปญฺโห วิสฺสชฺเชตพฺโพฯ สเจ น ชานาติ, น ชานามีติ วตฺตพฺพํฯ ธมฺมิโก ปฏิสนฺถาโร กาตพฺโพฯ ตสฺเสวํ กโรนฺตสฺส อุคฺคหิตํ ตรุณนิมิตฺตํ นสฺสติฯ ตสฺมิํ นสฺสนฺเตปิ ทิวสํ ปุฏฺเฐน กเถตพฺพเมวฯ ปญฺหํ อชานนฺเตน น ชานามีติ วตฺตพฺพํฯ ชานนฺเตน เอกเทเสน กเถตุมฺปิ วฏฺฏติ, ปฏิสนฺถาโรปิ กาตพฺโพฯ อาคนฺตุกํ ปน ภิกฺขุํ ทิสฺวา อาคนฺตุกปฏิสนฺถาโร กาตพฺโพวฯ อวเสสานิปิ เจติยงฺคณวตฺตโพธิยงฺคณวตฺตอุโปสถาคารวตฺตโภชนสาลาชนฺตาฆรอาจริยุปชฺฌายอาคนฺตุกคมิกวตฺตาทีนิ สพฺพานิ ขนฺธกวตฺตานิ ปูเรตพฺพาเนวฯ ตสฺส ตานิ ปูเรนฺตสฺสาปิ ตํ ตรุณนิมิตฺตํ นสฺสติ, ปุน คนฺตฺวา นิมิตฺตํ คณฺหิสฺสามีติ คนฺตุกามสฺสาปิ อมนุสฺเสหิ วา วาฬมิเคหิ วา อธิฏฺฐิตตฺตา สุสานมฺปิ คนฺตุํ น สกฺกา โหติ, นิมิตฺตํ วา อนฺตรธายติฯ อุทฺธุมาตกํ หิ เอกเมว วา ทฺเว วา ทิวเส ฐตฺวา วินีลกาทิภาวํ คจฺฉติฯ สพฺพกมฺมฏฺฐาเนสุ เอเตน สมํ ทุลฺลภํ กมฺมฏฺฐานํ นาม นตฺถิฯ

ตสฺมา เอวํ นฏฺเฐ นิมิตฺเต เตน ภิกฺขุนา รตฺติฏฺฐาเน วา ทิวาฐาเน วา นิสีทิตฺวา อหํ อิมินา นาม ทฺวาเรน วิหารา นิกฺขมิตฺวา อสุกทิสาภิมุขํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา อสุกสฺมิํ นาม ฐาเน วามํ คณฺหิ, อสุกสฺมิํ ทกฺขิณํฯ ตสฺส อสุกสฺมิํ ฐาเน ปาสาโณ, อสุกสฺมิํ วมฺมิกรุกฺขคจฺฉลตานมญฺญตรํฯ โสหํ เตน มคฺเคน คนฺตฺวา อสุกสฺมิํ นาม ฐาเน อสุภํ อทฺทสํฯ ตตฺถ อสุกทิสาภิมุโข ฐตฺวา เอวญฺเจวญฺจ สมนฺตา นิมิตฺตานิ สลฺลกฺเขตฺวา เอวํ อสุภนิมิตฺตํ อุคฺคเหตฺวา อสุกทิสาย สุสานโต นิกฺขมิตฺวา เอวรูเปน นาม มคฺเคน อิทญฺจิทญฺจ กโรนฺโต อาคนฺตฺวา อิธ นิสินฺโนติ เอวํ ยาว ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺนฏฺฐานํ, ตาว คตาคตมคฺโค ปจฺจเวกฺขิตพฺโพฯ ตสฺเสวํ ปจฺจเวกฺขโต ตํ นิมิตฺตํ ปากฏํ โหติ, ปุรโต นิกฺขิตฺตํ วิย อุปฏฺฐาติฯ กมฺมฏฺฐานํ ปุริมากาเรเนว วีถิํ ปฏิปชฺชติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘คตาคตมคฺคปจฺจเวกฺขณา วีถิสมฺปฏิปาทนตฺถา’’ติฯ

[116] อิทานิ อานิสํสทสฺสาวี รตนสญฺญี หุตฺวา จิตฺตีการํ อุปฏฺฐเปตฺวา สมฺปิยายมาโน ตสฺมิํ อารมฺมเณ จิตฺตํ อุปนิพนฺธตีติ เอตฺถ อุทฺธุมาตกปฏิกฺกูเล มานสํ จาเรตฺวา ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานปทฏฺฐานํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต ‘‘อทฺธา อิมาย ปฏิปทาย ชรามรณมฺหา ปริมุจฺจิสฺสามี’’ติ เอวํ อานิสํสทสฺสาวินา ภวิตพฺพํฯ

ยถา ปน ทุคฺคโต ปุริโส มหคฺฆํ มณิรตนํ ลภิตฺวา ทุลฺลภํ วต เม ลทฺธนฺติ ตสฺมิํ รตนสญฺญี หุตฺวา คารวํ ชเนตฺวา วิปุเลน เปเมน สมฺปิยายมาโน ตํ รกฺเขยฺย, เอวเมว ‘‘ทุลฺลภํ เม อิทํ กมฺมฏฺฐานํ ลทฺธํ ทุคฺคตสฺส มหคฺฆมณิรตนสทิสํฯ จตุธาตุกมฺมฏฺฐานิโก หิ อตฺตโน จตฺตาโร มหาภูเต ปริคฺคณฺหาติ, อานาปานกมฺมฏฺฐานิโก อตฺตโน นาสิกวาตํ ปริคฺคณฺหาติ, กสิณกมฺมฏฺฐานิโก กสิณํ กตฺวา ยถาสุขํ ภาเวติ, เอวํ อิตรานิ กมฺมฏฺฐานานิ สุลภานิฯ ‘อิทํ ปน เอกเมว วา ทฺเว วา ทิวเส ติฏฺฐติ, ตโต ปรํ วินีลกาทิภาวํ ปาปุณาตี’ติ นตฺถิ อิโต ทุลฺลภตร’’นฺติ ตสฺมิํ รตนสญฺญินา หุตฺวา จิตฺตีการํ อุปฏฺฐเปตฺวา สมฺปิยายมาเนน ตํ นิมิตฺตํ รกฺขิตพฺพํฯ รตฺติฏฺฐาเน จ ทิวาฐาเน จ ‘‘อุทฺธุมาตกปฏิกฺกูลํ อุทฺธุมาตกปฏิกฺกูล’’นฺติ ตตฺถ ปุนปฺปุนํ จิตฺตํ อุปนิพนฺธิตพฺพํฯ ปุนปฺปุนํ ตํ นิมิตฺตํ อาวชฺชิตพฺพํ, มนสิกาตพฺพํฯ ตกฺกาหตํ วิตกฺกาหตํ กาตพฺพํฯ

[117] ตสฺเสวํ กโรโต ปฏิภาคนิมิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ

ตตฺริทํ นิมิตฺตทฺวยสฺส นานากรณํ, อุคฺคหนิมิตฺตํ วิรูปํ พีภจฺฉํ เภรวทสฺสนํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ ฯ ปฏิภาคนิมิตฺตํ ปน ยาวทตฺถํ ภุญฺชิตฺวา นิปนฺโน ถูลงฺคปจฺจงฺคปุริโส วิยฯ ตสฺส ปฏิภาคนิมิตฺตปฏิลาภสมกาลเมว พหิทฺธา กามานํ อมนสิการา วิกฺขมฺภนวเสน กามจฺฉนฺโท ปหียติฯ อนุนยปฺปหาเนเนว จสฺส โลหิตปฺปหาเนน ปุพฺโพ วิย พฺยาปาโทปิ ปหียติฯ ตถา อารทฺธวีริยตาย ถินมิทฺธํ, อวิปฺปฏิสารกรสนฺตธมฺมานุโยควเสน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ, อธิคตวิเสสสฺส ปจฺจกฺขตาย ปฏิปตฺติเทสเก สตฺถริ ปฏิปตฺติยํ ปฏิปตฺติผเล จ วิจิกิจฺฉา ปหียตีติ ปญฺจ นีวรณานิ ปหียนฺติฯ ตสฺมิญฺเญว จ นิมิตฺเต เจตโส อภินิโรปนลกฺขโณ วิตกฺโก, นิมิตฺตานุมชฺชนกิจฺจํ สาธยมาโน วิจาโร, ปฏิลทฺธวิเสสาธิคมปจฺจยา ปีติ, ปีติมนสฺส ปสฺสทฺธิสมฺภวโต ปสฺสทฺธิ, ตนฺนิมิตฺตํ สุขํ, สุขิตสฺส จิตฺตสมาธิสมฺภวโต สุขนิมิตฺตา เอกคฺคตา จาติ ฌานงฺคานิ ปาตุภวนฺติฯ เอวมสฺส ปฐมชฺฌานปฏิพิมฺพภูตํ อุปจารชฺฌานมฺปิ ตงฺขณญฺเญว นิพฺพตฺตติฯ อิโต ปรํ ยาว ปฐมชฺฌานสฺส อปฺปนา เจว วสิปฺปตฺติ จ, ตาว สพฺพํ ปถวีกสิเณ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

วินีลกาทิกมฺมฏฺฐานานิ

[118] อิโต ปเรสุ ปน วินีลกาทีสุปิ ยํ ตํ ‘‘อุทฺธุมาตกํ อสุภนิมิตฺตํ อุคฺคณฺหนฺโต เอโก อทุติโย คจฺฉติ อุปฏฺฐิตาย สติยา’’ติอาทินา นเยน คมนํ อาทิํ กตฺวา ลกฺขณํ วุตฺตํ, ตํ สพฺพํ ‘‘วินีลกํ อสุภนิมิตฺตํ อุคฺคณฺหนฺโต, วิปุพฺพกํ อสุภนิมิตฺตํ อุคฺคณฺหนฺโต’’ติ เอวํ ตสฺส ตสฺส วเสน ตตฺถ ตตฺถ อุทฺธุมาตกปทมตฺตํ ปริวตฺเตตฺวา วุตฺตนเยเนว สวินิจฺฉยาธิปฺปายํ เวทิตพฺพํฯ

อยํ ปน วิเสโส – วินีลเก ‘‘วินีลกปฏิกฺกูลํ วินีลกปฏิกฺกูล’’นฺติ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพฯ อุคฺคหนิมิตฺตญฺเจตฺถ กพรกพรวณฺณํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ ปฏิภาคนิมิตฺตํ ปน อุสฺสทวเสน อุปฏฺฐาติฯ

วิปุพฺพเก ‘‘วิปุพฺพกปฏิกฺกูลํ วิปุพฺพกปฏิกฺกูล’’นฺติ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพฯ อุคฺคหนิมิตฺตํ ปเนตฺถ ปคฺฆรนฺตมิว อุปฏฺฐาติฯ ปฏิภาคนิมิตฺตํ นิจฺจลํ สนฺนิสินฺนํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ